КҮЖҮГЕТТЕР Күжүгет Шойгу. Үе болгаш кижилер. – Кызыл, 1997. – А. 88-95. Төрээн хемим, төрел чонум Өршээ, Хайыракан! Кандыг-даа кижи ук-төөгүлүг, төрел чоннуг болур. Угун-дөзүн уттуп болбас, ужур-чөвүн чазып болбас – деп, ачам бисти чагып орар чүве. Тывалар төрел-бөлүк аймактарга аёгыланыр болгай бис. Тыва нацияны хевирлеп тургускан төрел-бөлүк аймактарның аттары бистиң фамилияларывыс бооп арткан. Монгуш, Түлүш, Шалык, Соян дээш-ле баар. Моолда, Кыдатта чурттап чоруур тывалар Иргит, Сарыглар, Кара-Сал аймактарын «сөөктер» деп адаар. Кыска болгаш чиге-даа. Мээң төрел аймаам азы «сөөгүм» Күжүгет кижи мен. Академик А.П. Потаповтуң «Тываларның улусчу амыдыралының очерктери» деп номунда 17 дугаар арында мындыг одуруглар бар: 1616-1617 чылдарда орус казактарның медээлеринде маады, саян (чамдыкта соян) аймактарны Томск чоогунда чурттап турарын, оларның-биле к\жүгеттерни база даңзылап бижээн». Ол-ла номда күжүгеттер, маадылар, саяннар 1620 чылдарда Кузнецк чоогунга чурттап турган деп бижээн. 1809 чылдың төөгү медээзи-биле алырга, Күжүгеттер сумузу Бээзи кожуунда кирип турарлар. Күжүгет деп сөстүң утказы чүү ирги деп база бодап чоруур мен. Күжүгеттер шаандан бээр бот-боттарын хүр күжүгет, күштүг күжүгет деп-ле, хей-аът киирип, адажырлар. Бо сөстүң дазылы күш деп сөстен укталганы билдингир. Моол дылда күчүг деп сөс база бар. База-ла күштүг, шыдалдыг дээн уткалыг. Алаш – күжүгеттерниң чурту. Тываның кайы-даа булуңнарында ажылдап, чурттап чоруур күжүгет кижи бүрүзүнүң ук-төөгүзүн истээр болза, адазы азы кырган өгбези Алаш чурттуг болур. Тыва Арат Республика турда, Алашка үш суму турган. Даштыг-Хөл, Кара-Хөл баштарында арга-эзимниг, кадыр сүвүрлерлиг тайгалардан эгелээш, Делег-Хөл хемниң Алашче кирген аксынга чедир Кара-Хөл сумузунуң девискээри. Мээң ол төрээн сумумга шаг-төөгүден бээр күжүгеттерден аңгыда, хертектер, иргиттер чурттап келгеннер. Делег-Хөл аксындан Арга-Адаанга чедир улуг девискээрге Кызыл-Тайга сумузу турган. Ол сумунуң чурттакчы чонунуң хөй кезии күжүгеттер, монгуштар, салчактар, сояннар, олар аңаа чурттап чораан болгаш ам-даа чурттап чоруурлар. Ортаа-Алаштың ийи чарыында Бай-Тайга, Кызыл-Тайга деп ийи улуг тайгаларның меңгилиг сүвүрлери дужаажы берген турар. Ол ийи тайга Тываның эң бедик дээн он сүвүрлериниң санынга кирип турар. Географтыг карталарда бижип каан чурагайлардан көөрге, ырда кирген Бай-Тайганың далай деңнелинден бедии 3126 метр, а Кызыл-Тайга 3121 метр бедик. Сумунуң чону колдуунда-ла хемниң хүннээрек талазында турар Кызыл-Тайганың баарында ойларга, хемнерге, кыйыгларга кыштаар, чазаар. Сумуну Кызыл-Тайга деп адаан ужуру ында. 1950 чылдарның эгезинде колхозтажыышкын, сууржуң амыдыралче шилчиишкин эгелээн соонда, Кызыл-Тайга сумузун дүжүргеш, Хөнделең сумузунга кадып каан. Сумунуң чонунуң хөй кезиин кур болгаш куруккан черлерни шиңгээдир дээш, Хемчик ол чарыынче Аксы-Барлыкче көжүрген. Кызыл-Тайгага турган эге школалыг, эмнелгелиг, садыглыг суур чоорту дүжүп калган чүве. Сумунуң келир үезин үстүнден чагырып дужаар үеде ынчаар шиитпирлеп каанынга кым хомудавас боор. Арга-Адаа, Дакпалыг-Арттан эгелээш, Алаштың Хемчикче кирген аксынга чедир девискээринге Шекпээр сумузу турган. Ол сумунуң адын чүге Шекпээр деп адай бергенил? деп, улус айтырза хөңнү. Алаш-Аксының үстүнде, Алдыы-Тулаа-Караның дужунда Шекпээр деп улуг сын бар. Ону улус Шекпээр тайгазы деп база адаар. Тайганың хүннээрек талазы дыка кадыр болгаш хая-даштыг көшкелерден, мээстерден бүткен. Соңгу талазында аргаларлыг. Алдан маадырларның амбын шериинден чаштып турганы Ары-Арга деп муңгаш эзим ында, Шекпээр кырында Каък-Хөл дээр шөлчүгеш база бар. Ооржак, монгуш, сарыглар ол сумунуң чону болур. Ак биле Шекпээр сумуларының чонунуң хөй кезии сууржуң амыдыралче шилчээн соонда, амгы Дөң-Терезин биле Шекпээр суурларда чурттап чоруурлар. Ам Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан чаңгыс хем чурттугларымны сактып көрейн. Шекпээр сумузундан дайын чораан эки турачылар: Тимофей Күзетчиевич Пичен-оол, Саваар-оол Тыпыланович Монгуш, Чиңгир-оол Чыртак-оолович Ооржак, Кечил-оол Кыдат-оолович Монгуш. Кызыл-Тайга сумузунуң эки турачылары: Очур Докпакович Салчак, Сендажы Лопсанайович Монгуш, Дажы-Саң Күзечеевич Салчак. Бистиң Кара-Хөл сумузундан мээң кады өскен эжим Хертек Сайын-оолович Адыгбай-биле Майын-Тараа Сайын-Херелович Иргит ол дайынга киришкеннер. Совет Эвилелиниң Маадыры, тыва чоннуң алдарлыг оглу Чүргүй-оол Намгаевич Хомушку дугайында база чугаалаксаар-дыр мен. Чогум ооң адазы Күжүгет Хуна оглу Намгай, иези Хомушку Манды-Хөө уруу Хөкпеш Хөнделең сумузунуң араттары-дыр. Чүргүй-оол Маадырның төрүттүнген чери – Үстүү-Тулаа-Караның Алашче көрген эдээнде Хорумнуг деп өдек деп дыңнаан мен. Ынчангаш Маадырны Алаш-Хөнделенниң оглу деп чаңгыс чер чурттуглары адаар. Ада-чурттуң улуг дайынынга Алаштан 10 кижи киржип чораан. Майын-Тараа Иргит, Очур Салчак, Дажы-Саң Салчак эрес-маадырлыг тулчуп тургаш, ис чок читкеннер. Чүргүй-оол Хомушку айыыл-халапка таварышпаан болза, ам 78 харлыг турар ийик. Алаш чурттуг эки-турачылардан Тимофей Күзетчиевич Пичен-оол дайын-чаага кады чораан эш-өөрүн чылыы-биле сактып, аныяктарга чагыг-сүмезин берип, улуг хөй-ниити ажылын кылып чор. Алаш – алдарлыг кижилерниң чурту дээрзин үстүнде адааным чижектер көргүзүп тур. Көшкүн амыдыралдыг, мал, тараа ажыл-агыйлыг, национал үжүк-бижии чок чораан араттарның ажы-төлү эртемниң, культураның бедиктеринче үнгүлээн, төрээн хеминиң, төрел чонунуң ат-алдарын көдүрүп чорлар. Тайга-сыннар аразы Делег-Хөл хемниң кызааларынга каш малын малдап чораан Күжүгет Балдаң ашактың оглу Хензиг-оол Тываның алдарлыг цирк уран-чүүлүн делегейни дескиндир бараалгаткан Россия Федерациязының алдарлыг артизи. Х.Б. Хензиг-оолдуң адын мөңгежидип, Кара-Хөл суурнуң Культура бажыңын ооң ады-биле адап каанын кончуг шын-дыр деп бодап чоруур мен. Россия Федерациязының алдарлыг артистери Хертек Өлбезекович Ширин-оол, Лүндүп Иргитович Солун-оол база-ла Кара-Хөл оолдары-дыр. Бо хире кайгамчык салым-чаяанныг артистер үнген хемни «артистер чурту» деп адап турары чөп. Генералдар чурту деп база адай берген. Генерал-майор Владимир Бораевич Кара-Салдың төрүттүнген чери – Кара-Хөл болгай. Мээң оглум генерал-лейтенант Сергей Шойгуну кара-хөлчүлер чаңгыс чер чурттуувус дээр. Алашты тоолчулар, шүлүкчүлер чурту деп турары база шын. Республикада билдингир тоолчу Балган Ленчаевич Күжүгет чоокка чедир тоолун ыдып чорду. Талантылыг шүлүкчү, чаңгыс чер чурттугларынга «Кара-Хөлдүң ыраажызы» деп шолалаткан Виктор Биче-оолович Саган-оолду, чоокта чаа бистиң аравыстан ырап чорткан Антон Үержааны номчукчулар билир. Даспы хемниң малчын арады Хертек Самданчап ашактың оглу Тавак-оол Тывага даг үлетпүрүн сайзырадырынга улуг үлүүн киирген. Техниктиг эртемнерниң кандидады деп эртем чадалыг практик эртемден кижи Тавак-оол Хертекович Самданчап болур чүве. Кандыг-даа кижиниң ада төрелиниң ук-төөгүзүн истеп көөр болза, солун болгаш төөгүлүг кижилер көстүп кээр. Мээң адам төөгүзү база ындыг. Бистиң төрээн адавыс Серээ, ооң адазы Маай ирей. Маайның төрээн адазы Дугар деп кижи. Күжүгеттерниң бай-ызыгууртан өг-бүлезинден төрүттүнген кижи дээр. Күжүгеттерниң чагырыкчызы чораан Чыдыг-оол (чамдык улустуң сактыышкынында Чүдек-оол) өгбевис Дугарның кады төрээн акызы болур. Чыдыг-оол байны улус Бай-Хелиң деп хүндүлеп адаар турган чүве-дир. Бай-Хелиң чылгы малының баш саны-биле Тывага эң шыырак дээн бай турган. Ооң кызыл-шокар чылгызы муң ажып турган дээр. Малы Кызыл-Тайга, Бай-Тайга эдектеринге чаптыла берген оъттап чоруур дээр чүве. Ол өгбемниң чурту амгы Хөнделең сумузунуң Кызыл-Тайга девискээри ол-дур ийин. Бай-Хелиңниң оглунуң оглу Борат чайзаң деп кижи сөөлүнде барып Күжүгеттерниң чагырыкчызы болган. 1924-1927 чылдарда Барыын-Хемчиктиң чагырыкчызы турган. Бай-Хелиң, Дугар оларның төрелдери Ак-оол, Мерге, Арапай адашкыларның ажы-төлдериниң салгалдарындан күрүне ажылдакчылары, башкылар, эртемденнер, шүлүкчүлер, журналистер, алдарлыг малчыннар үнгүлээн. ТАР-ның аъттыг шерииниң командир-комиссары чораан Серен Арапаевич Күжүгет, Улуг-Хем кожууннуң нам кожкомунуң даргазы турган Даржаа Дыртаевич Күжүгет бот-догуннаан Тыва Арат Республиканың мурнунга харыысалгалыг ажыл-үүлени бүдүрүп чорааннар. Актыг черге нүгүлдеткеш, репрессияга таваржып чораан бо күжүгеттерниң дугайында солуннарга хөйнү бижип турду. Оларның арыг ат-алдары бистиң чоргааралывыс-тыр. Эге класстарга «Тыва дыл» номун бижээн башкыларның башкызы Алексей Мокур-оолович Белек-Байырны чон эки билир. Александр Каранмаевич Түрген-оол Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры болган. Алдар-аттыг, шаңнал-макталдыг төрелдерим, чаңгыс чер чурттугларым хөй. Чамдыктарының аттарын адаваан дээш, мени чектевезин диледим. Чаңгыс хемден, сумудан, төрел-бөлүктен эвээш эвес төлептиг кижилер үнер боор чораан. Бир өг-бүледен үнгеш, чонунга ажыктыг ажыл-херекти бүдүрген алышкылар, угбашкылар база бар боор. Чижек кылдыр бистиң өг-бүлевисти дидимненип адап болур мен. Кады төрээн кыс дуңмаларымның бирээзи Вера Серээвна Чылбак бичии чаштарны үжүк-бижикке өөредир «Үжүглел» дээр өөредилге номун тургускан авторларның бирээзи, Россия Федерациязының алдарлыг башкызы деп хүндүлүг аттың эдилекчизи, муң-муң өөреникчилерниң эргим башкызы. Дуңмам Калин-оол Серээвич Күжүгеттиң ады-сураа Тывада билдингир. Тыва Республиканың бойдус курлавырларын комплекстиг шинчилээр институдунуң директорунуң оралакчызы чораан. Геология-минералогия эртемнериниң кандидады. Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг аттыг. Хову-Аксында башкылап чоруур дуңмамның ады – Борбак Григорьевна Болат. Улус өөредилгезиниң хоочуну, чонунда хүндүткелдиг мурнакчы башкы. Өөм ишти – Александра Яковлевна, Тываның көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга үлүүн киирген. Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый яамазының кол экономизи тургаш пенсияже үнген. Уругларывыс Лариса, Ирина кайызы-даа эмчиниң буянныг мергежилин шилип алганнар. Дээди эртемниг эмчилер. База бир кыс уруг, Светлана Санаа, Улан-Удэниң культура институдунга өөренгеш, совет албан черлеринге ажылдап чораан, ол Чадаана хоорайда. Оглум Сергей Россия Федерациязының Чазааның кежигүнү, хамааты камгалалының онза байдалдар болгаш айыыл-халаптың уржуктарын чайладыр яамыны удуртуп, сайыт эрге-дужаалдыг, генерал-лейтенант шериг эргелиг апаар деп дүжүмге безин кирбейн турган мен. Сережа бүгү үе-чергелери оолдар-биле дөмей байдалга өскен кижи. Кызылдың бир дугаар ортумак школазын дооскаш, Красноярскиниң политехниктиг институдунга өөренип кирген. Дээди эртемниг тудуг инженериниң мергежилин аңаа чедип алган. Сергей школага өөренип тургаш, чайгы дыштанылгалар келирге, профессор А.Д. Грачының удуртулгазы-биле ооң экспедициязынга ажылдап чайлаар турду. Оглумнуң депшип ажылдап чоруурунга, ооң чедиишкиннеринге, ада-иези, бистер, чоргаарланып чоруур бис. 1995 чылда ол Россияда «Чылдың министри» болду. Өскээр чугаалаарга, ол чылын эң эки ажылдаан сайыт деп үнелелди алганы ол-дур. 1996 чылда экономиктиг эртемнерниң кандидады деп эртем чадазын камгалап алды. Ол-ла чылын онзагай байдалдар болгаш хамааты камгалалын харыылап турар делегейде организацияларның делегей ассоциациязының президентизинге соңгуткан. Ажыл-албаны чай чок, чеже-даа берге болза, төрээн Тывазынга, Кызылынга чедип кээр. Ада-иезиниң бажыңынга каш хонгаш, дыка-ла эки дыштандым дээр оглум чүве. Тыва чоннуң оглу мен, күжүгет уксаалыг кижи мен деп улуска чугаалап чоруур кижи. Тываның көскү күрүне ажылдакчызы Күжүгет Серээевич Шойгу Чадаанаа чурттап тургаш, ынчан Тываның барыын талакы кожууннарынга чырыкче үнүп турган "Ленинчи орук" солуннун амгы үеде "Чаа орук" солуннуң кол редакторунга ажылдап турган. Даа кожууннуң 260 чылдаанынга тураскааткан төөгүлүг чылда Чадаанада Күжүгет Серээевич, Александра Яковлевна Шойгуларның музей-бажыңының 10 чылдаанын бедик деңнелге эрттирген. Ол дугайында материалдар "ВКонтактеде" Чөөн-Хемчик кожууннун болгаш мээң хуу арнымга чырытканымны сагындырайн. Ынчангаш Виктор Биче-ооловичСаган-ооллдун чогаадыкчы ажылынга тураскааткан Бай-Тайганың Кара-Хөлге ужуражылгага Тываның чогаалчылары-биле 2024 чылда чорааш, тырттырган чуруктарым-биле материалды каастадым. Хүндүткел-биле В.Монгуш Редактордан