АК БАШТЫГ КӨЖЭЭ ДАГЫЛГАЗЫ
Тывавыстың база бир төөгүлүг, онзагай черлериниң бирээзи Улуг-Хем кожууннуң Эъжимде чаяаттынып тургустунган ыдыктыг Ак Баштыг көжээниң ээлчеглиг бо чылгы дагылгазын алды айның 21-ниң хүнүнде Адыг-Түлүштер аймаандан чылгычылап, мал-ла малдап чораан Мекпер-оолдуң салгалдары бис удуртуп-баштап харыысалгалыг эрттирдивис.
Июнь 20-ниң хүнүнде эртежик чеде бергеш, шаавыс-биле орайга чедир хөделгеш, "Эртежик чыдып, дыштанып алыылыңар, эрлер"дээримге, дуңмам Иргек Александр:
— Ийе, мен база эртен хүрежир мен, Багайны канчап октап алыр чоор харын, акым" - деп, дүвүрелдиг хөөрезе-даа, чыдыпты.
— Оо, шыырак эрни бодап турар-дыр сен, ынчалза-даа чүвени канчап билир, "мөгениң майыы кадырык" дижир болгай, дуңмам. Хүнү кирген күштүүңер октаар - деп кагдым.
— Шыыраа кончуг эр-дир ийин, сегирип алыры ана дөжү-биле кыстырыпкан ышкаш аппаар - деп, шын сеткилин улап чугааланы-дыр.
Октап алыр дээн күзелиниң улуу-ла ылап. "Бо-ла болгай, Эъжим оолдары мындыг эрестиг" деп бодал-биле мен ооң чугаазынга анаа өөрүп, хүлүмзүрүп кагдым.
Даң хаяазы көгерип, хүн үнмээнде шимчээн олчаан, дагылгавыс байырлалы-даа эгеледи.
РФ-ның болгаш ТР-ның дээди чаяалгалыг хамы Кара-оол Түлүшевич Адыг-Түлүштүң саң салыр ёзулалы болуп эрткенде, тыва кижиниң үш адаан мөөрейлеринге Эъжим малчыннары, мырыңай түрү-сүрлүг бижидип эгелей бердилер.
Тыва хүрешти чарлап, мөгелер девип, сегиржип аап, октажып эгелээн. Чежемейниң-даа Эъжим малчыннарындан эвээш санныг мөгелер киржип турар болза, шаа-биле байдалдың дүшкүүрлүү аттыг. Кайы кайызынга аарыкчылаары база нарыыдаан. Чүге дээрге, девип үнүп келген мөге бүрүзү, төдү төрел дуңмаларым. Ылап-ла ана "кап-шак" кылдыр тутчуп аап турлар, онзагайын, түрлүүн боларның аарай. Харын-даа мөгүденчиг. Бирде-бирде чаптанчыг-даа , улуг алчагар эрлер апарган хирезинде. Бирги салыгның он ажыг мөгелери чазырадыр тутчуп турда, ана, алдан дөрт мөге тутчуп турганзыг.
Канчаар эвестер деп манааным мөгелеримниң онаа келди-ле!
Чигжит Очур шыданмайн турган чүве-биле дөмей, хартыганың кашпагайы-биле үндү. Арта, ооргазында шыңганнары ол-бо ойнап салчып, аңгы чүвелер-биле дөмей сагындырды. А дүүн кежээни бадыр сактып-хөөреп манап турган Александр Иргектиң онаанга Багай-оолдуң "чык" кылдыр таваржып келгенинге өөрээни ол ийик бе, Иргек Саш тулдур девии-биле көрүкчүлерни шимээргеди берди. Чыылган чон ана муң-муң көрүкчүлер дег бис. Бо хүреш бо олчаан сайзырап баар чүве болза, деңнели бедиир. Ийи мөге ийи чүктен эзир-биле хартыганың сегиржип алыры дег девип келгеш, үскүлежир дээн кончуг бугалар-ла, удур-дедир тура дүжүп хүндүткелдиң демдээ, холдарын тудуштулар. Сегиржип алгаш, кайызы кайызынга-даа дүжүп бээр дээр ужур чок, тиилээр дээш келгени карактарында хып турар. Оларның шимчээшкиннериниң аайы-биле ында-мында опаңайнып, тыныжым безин бачыдай берип турарын эскерип олурдум. Хоочун мөге Чигжит Очур (шолазы Багай) чараш арганы ажыглааш, Александрны октап алды. Кайызы-даа Хая-Баарының оолдары. Аалдарының аразы ылгын чоруктуг аътка болза, даңза таакпызы тыртым хире черде деп болур. Чигжит Очурнуң девип самнап турарының көрүксенчиин чүү дээр ону. Ону көрүп-ле оруксаарымга, Эъжимниң сөскүр-дылгыр чарлакчы оглу Мижит-Доржу Борбак-оол дугайында солун сактыышкыным чардыктырыпты. Борбак-оол шагда, эзеңги теп турар болу бергеш-ле, акылары-биле хербектежип хүрежип суму, кожуун туржук, республика мөөрейлеринге өзүп келген. Ам ол Эъжимниң кандыг-даа болуушкуннарын тайылбырлап чарлап чорууру магаданчыг. Ынчанмайн канчаар, чаңгыс чер чуртуу төөгүде мөге, билдилиг уран чарлакчы Владимир Сумакинович Биче-оолдуң эрттирип чорааны солун хүрештери мага-бодунда сиңип каан кижи ыйнаан бо.
Ооругнуң мөгези Бумба-Хуурак Байырны чарлапты. Ол мөгениң мага-боду бичежек-даа болза, база-ла быжыг туруштуг үнүп келгени илдең. Ол, Бүрбүжүк Буян мөгениң хан-төрээн даайы кижи, база-ла түрлүү сүргей девип үнүп кээп, хүрешти аян киирди.
Тыва хүреш, дендии-ле чараш оюн! Төрел-бөлүктүң организастап эрттиргени дагылгавыста оон-даа өске мөөрейлерни солун кылдыр эрттирип, шаңнал-макталдарны шылгарааннарга сөңнедивис.
Тахир МЕКПЕР-ООЛ