УРАН ЧҮҮЛГЕ БЕРДИНИП, ЧОНУНГА БАРААЛГААШ...
Вячеслав МОНГУШ “ ТӨРЭЭН СУУРУМ КИЖИЛЕРИ” деп номдан
«— Тываларның бот-тывынгыр музыка культуразы оларның сагыш-сеткил делегейиниң байлаан херечилеп турар. Бурунгу ыры-кожамыктарның аялгазы – национал хөгжүм уран чүүлүнүң сайзыраңгайының херечизи. Ынчалза-даа революция мурнунга чедир тыва хөгжүмнүң уран чүүлү профессионал деңнел чок, чайгаар хөгжээн.» - деп, В. Л. Сапельцев «Совет Тываның уран чүүлү» деп ажылынга демдеглээш:
«--Хөгжүм улустуң аас чогаалының үе-чадазын эрткеш, революция соонда бот-тывыңгыр база профессионал деңнелге четкен» - диген. А З. К. Казанцева шинчилел кылган чүүлүнге: «— Бот тывынгыр композиторлар В.Көк-оол, М. Мунзук, А. Чыргал-оол, Р. Кенденбиль, А. Лаптаң болгаш өскелер-даа баштайгы ыры чогааткан авторлар апарган үе –1940-1950 чылдарны тыва хөгжүмнүң профессионал деңнелге четкени дээр. Чоокка чедир тываларның хөгжүм уран чүүлү чоннуң аялгалаары-биле хевирлеттинип турган. Чаңчылчаан пентатоникага чартык тоннуг аартаашкыннарны киириштирип ниити ырыга хөй үннү ажыглаанындан хөгжүмнүң салдары улгаткан. Композиторлар ырларының аялгазынга сеткил-хөөннүң көдүрлүүшкүнүн илередирин оралдажып келген» - деп айыткан.
Бодум хуумда чеден ажыг чылдарда ындыг түңнел кылган ийи авторга каттышпышаан, тыва чоннуң аас чогаалы, уран чүүлү, күүседикчи салым-чаяаны эгээртинмес байлак деп түңнедим. Миннип келиримге-ле, суурувустуң оң талазында даглар бар, а солагай чарыында Тываның каас чараш , төөгүлүг хемнериниң бирээзи Чадаана чаттылган, онзагай черлерниң бирээзи чүве. 1971-1972 өөредилге чылы. Хайыракан школазының белеткел клазының өөреникчилери бис. Школаже кады бадар, чанарда-даа чарылбазым, каттырарга чаактарында сыртылаажы ойбаңнаар диштери курзук эжим Роза-биле ол бичежек бажыңның соңгаларын бакылаар чаңчылдыг бис (ам болза, школа-биле клуб аразында туттунган ийи аал ишти чурттаар чаа бажыңнарның орнунга турган улуг эвес, кур херимниг бажыңчыгаш чүве).
Хола, узун, ыргак-даа үрер хөгжүм херекселдерин этсип, уяранчыг аялгаларны ойнаан оолдар, чанында улгады берген назынныг башкыны артындан көрүп турувуста, хая көрнүп келген. Ынчан харанып турган черивистен дүже халышкаш улаштыр-ла, чанары-биле оруувусту уламчылаптар бис. Баян, пианино, хылдыг хөгжүм херекселдерииниң үнү чаңгыланып турар бажыңчыгаш чайгаар-ла сонуургалывысты хаара тудар турганын, чогум-на ынаар киреринден та коргар, азы ыядыр турганывысты ам билбес мен. Эрткен чээрбиги чүс чылдың үжен, дөртен чылдарында колхозтажыышкын, үлетпүр тывыжының чаа адыры хөмүр-даш уургайы 1964 чылда Бора-Хөлге ажыттынып турда:
Адар-Төштеп ашкан кижи мактап ханмас,
Алдын сарыг тараа чалгаан ховуларлыг
Ажыл-ишчи уран холдар угулзаалаан,
Авам ышкаш ынак черим Бора-Хөлүм,
Эрткен дүшкен аянчылар кайгап ханмас,
Эрээн шокар малдар сүрүү одарларлыг,
Элбек дүжүт, хөмүр-даштың аптаразы
Эргеленген авам ышкаш Бора-Хөлүм,
Узун делгем кудумчулаан колхоз тудуу
Улуг, Биче Мойналыкче бедип үнген,
Уран чогаал, ыры-хөгжүм чаңгыланган
Уруг чаштан ойнап өскен Бора-Хөлүм,
Кыстың оолдуң кыяңнашкан шырайы дег
Кыпкан оду сылдыс-биле адааннашкан,
Кожазында Чадаанага тутчу берген,
Кончуг чараш колхоз төвү Хайыракан. — деп,
көдээ клувувустуң сценазынга Зоя Шойдаңовна Кара-Сал (Монгуш) уяарадыр ырлаптарга, Хараган, Калбак-Даг, Бора-Хөлдүң делгемнери, Хайыракан чоогунуң каас-чараш эргим девискээри ала-чайгаар карактарга көстүп келир. Ырыны чогааткан автор Зоя Кара-Сал авам сугнуң кожазы, чоока чедир-ле Хайыраканга, Чадаанага чурттап ажылдап чораан. Уруглары Орлаана, Долаана, Шончалай суглар-биле Хайыраканга чаңгыс кудумчуга ойнап өстүвүс.
Тыва улустуң ырларының кол темазы төрээн чурт, ава, ынакшыл болгаш үениң аайы-биле чаа амыдыралды алгап, мактаанын «Тудугжу мен», «Колхозчунуң ыры», «Чаа суурум» болгаш өске-даа ырлардан көрүп, деңнеп болур. Үстүнде ырының аяалгазын чогааткан бот-тывыңгыр композиторну кым дээрил? Хайыракан чурттуг улуг назылыглар, уран чүүл ажылдакчылары, төөгүчүлер утпаан дээрзинге идегээр мен. Чаш турган чылдарымдан сактыышкынны маңаа анаа эвес кииргенимни база катап демдеглеп каайн. Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан сумузунга 1911 чылдың март 7-де арат өг-бүлеге Константин Чүлдүмович Тамдын төрүттүнген, он бир, он үш харлыг үезинде Чадаананың Үстүү хүрээзиниң хуураа кылдыр өөренип турган.
Тыва Арат Республиканың аъттыг шериинге 1930-32 чылдарда шериг албанын эрттиргеш, бир чыл болганда, азы 1933 чылда Хем-Белдиринге (амгы найысылал Кызылга) ажыттынган театр студиязынга өөренип кирген. Үениң аайы, үжүк-бижик билбес чорукту узуткаар база культура хөгжлдезинге үлүүн киирер сорулганы ынчан хып дээн назылыг аныяк кижи бодап турган болбайн аан. Ол 1936 чылдан эгелеп Хорум-Даг школазынга, ооң соонда Чыргакыга кижизидикчилеп ажылдай берген. Эртем-билигже чүткүл, тура-сорукка хей-аът кирген аныяк башкы 1940 чылда Улан-Удэге улусчу факультативке хөгжүм талазы-биле тускай мергежилди чедип алгаш кижизидилге ажылын 1953 чылга чедир уламчылаан. Культура ажылының талазы-биле сорулга уран чүүл ажылдакчызының мурнунга турганы чугаажок. Ийи чыл дургузунда Баян-Талага клуб эргелекчилээш, 1955 чылдан тура он бир чыл дургузунда Хайыраканга клубка ажылдаан. Дөрт чыл Шемиге, 1970 чылдан эгелеп Чадаананың культура бажыңынга уран чүүл удуртукчузу болуп ажылын уламчылааш, 1975 чылда хүндүлүг дыштанылга пенсияже үнзе-даа, Чадаананың музыка (амгы үеде Чадаанада уругларның уран чүүл школазын Константин Чүлдүмович Тамдын аттыг дээр. Автор) школазынга ажылдап турган.
К.Ч.Тамдынның уран чүүл хөгжүлдезинге киирген үлүү канчаар-даа аажок улуг. Каяа-даа ажылдап тургаш ол хөй-хөй оолдар, уругларны хөгжүм уран чүүлүнүң кокпазынче киир үдээн. Бичии оол тургаш школага эртер уран чүүл көрүлделерин сонгуургап, эге класстарга киржип турганым бо чүүлдү бижииринге идиглиг болганын катап база демдеглеп каайн. Ийе, сценага шевергин ак-ак фартуктар, бандиктерлиг кыстар туруптарга, хөйнүң ырызын үдээр дээш кара костюмнерлиг, эгиннеринде баяннарлыг оолдар оларның баарынга сандайларлыг олуруптарга, хуулгаазын аялгаларга үдеткен ырлар чаңгыланы бээр. Хөөредип-даа канчаар, сүрлүг, көрүштүг-даа чүве. Республика, кожуун, суурлар аразынга болуп эртер фестиваль, көрүлделерге тиилекчи болуп шылгараары дуржулгалыг хөгжүмчү, салым-чаяанныг башкының салдары.
«Шын» солуннуң 1952 чылдың август 9-та, 154-кү дугаарында:
--«Чадаананың культура бажыңының бот-тывынгыр уран чүүл коллективи ажаап алыышкын үезинде шөлдерде ажылдап турар ажылчы чоннуң ортузунда культура-массалыг ажылды эки чорудар дээш белеткел ажылын мооң мурнундан бээр хынамчалыы-биле чорудуп келген. Коллективти мергежилдиг артист эш Дамдын удуртуп турар. Коллективтиң күжү улуг, ооң составында уран чүүлдүң чүзүн баазын хевирлерин илдик чокка күүседип шыдаар талантылыг уран тывыкчы оолдар, кыстар хөй. Олар боттарының уран тывыңгыр мергежилин өстүрер дээш кызымак өөренип келгеннер. Ылаңгыя гармонист Чылбак-оол, ыраажылар Шура, Багай-оол олар онза өзүүшкүннүг белеткенип келгеннер. Олар хөй-хөй совет ырларны болгаш оларның музыказын билир» деп бижээш, чоокта чаа болуп эрткен партия конференциязының делегаттарынга солун концертти көргүскенин, коллективтиң репертуарының улам чаартынып турарын, хову-шөлдерже үнеринге беленин дыңнаткан. А чоокка чедир-ле байырлалдар, чыскаалдар, хүреш үезинде үрер хөгжүм оркестриниң тыва ырларны, марштарны чиртиледир ойнап турганын дыка эки сактыр мен. Константин Чүлдүмович Тамдын «Күш - ажылдың Кызыл Тугу» орденниң эдилекчизи, «Коммунистиг күш-ажылдың шалыпчызы» деп хөрек демдээ база 1970 чылда В.И.Ленинниң төрүттнгенинден бээр 100 харлаанында юбилейлиг медаль-биле шаңнаткан. Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, хөй дакпыр конкурс, фестивальдарның лауреады, республика чергелиг персоналдыг пенсионер чораан.
Тыва кижиниң байы ажы-төлүнде дижир. 1953 чылда ол Биче-Көк Узун-Сарыговна-биле өг-бүле тудуп чурттааш, ажы-төлүн өстүрүп кижизиткеннер. Улуг оглу Валерий Константинович – 1955 чылда төрүттүнген чолаачы мергежилдиг, өг-бүлелиг, ооң кадайы хөй дуңмаларының хүндүлүг чаавазы Зинаида Биче-ооловна Чадаананың № 1 ортумак школазының математика башкызы, ийиги оглу Олег Константинович инженер-гидролог мергежилдиг, Кызыл хоорайда өг-бүле, ажы-төлдүг. Үшкү кызы Светлана Константиновна Чадаананың музыка школазының директору, Розалия кожуун прокурорунуң дузалакчызы, Май-оол – күрүнениң автоинспекциязының ажылдакчызы, дуңмазы - Мерген акызының аайы-биле ол-ла шугумда чолаачылап чоруур, чедиги оглу Орлан –Чадаанада харылзаа белдириниң ажылдакчызы, Эртине хөгжүмчү, Омак медицина училищезин дооскан милицияның тускай отрядының (ОМОН) эмнелгезиниң ажылдакчызы, а хеймер оглу Алдар Тамдын - Кызылдың уран чүүл училищезиниң тыва хөгжүм херекселдериниң салбырын дооскан. Оларның кайызы-даа хөгжүм херекселдеринге ойнаар, уран чүүлге хандыкшылдыг.
«— Ававыс, ачавыс эптиг, найыралдыг, ажы-төлүнге үлегерлиг улус. Ачам 1990 чылдың июньда чок апарза-даа, амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир төөгүчү-этнограф, делегейниң дириг эртинези деп аттың эдилекчизи Монгуш Борахович Кенин-Лопсан, эртемден Дарыма Киш-Чалааевич Ондар олар-биле төвүт дылдан сарыг шажының номнарын очулдуруп, улуг шинчилел ажылдарын кылган.
« Шажын, чүдүлгевис хостуг апаар, катап-ла хүрээлерни тудуп, сарыг шажынывысты сайзырадып эгелээр үевис келир, солун-сеткүүлдерге ооң дугайында калбаа-биле чырыда бээр»-деп ачавыс амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир чугаалап чытканы амыдыралга боттаны берген. Ооң бадыткалы Ыдыктыг ХIV Далай-Лама башкының Тывага аалдап келгени, хүрээ-дуганнарны тудуп сайзырадып эгелээни дээш бо хүннерге чедир өскерилгелерни хөйү-биле чугаалап болур. А ававыс он ажы-төлүнүң чээрби ажыг ажы-төлү- уйнуктарын карактажып, кадыкшылы чүгээр чурттап чоруур» - деп, уруу Светлана Константиновна меңээ тайылбырлаан. Дөрт чыл дургузунда Чадаанага болуп эрткен «Үстүү-Хүрээ—дириг хөгжүм» деп байырлалга ук өг- бүлениң деткикчи болуп киржип турары дээрге, адазының ажыл-херээнге салгалдарының ынааның база уран чүүлге бердингениниң херечизи. Бодумнуң бодап чоруурум-биле алыр болза, Константин Чүлдүмович хөй тала-биле сонуургалдыг, тускай салым-чаяанныг кижи турган. Ынчангаш-ла Чадаананың Үстүү-Хүрээзинге өөренип турган. Шаанда эртем-культураның төвү – Сарыг шажынның хүрээлери турган дээрзин демдеглевишаан, тыва культура, уран чүүл уран талантывыс эгээртинмес, байлак дээрзин хоочун өгбе, чаңгыс чер чурттуг хөгжүмчүнүң допчу намдары-биле холбап тура илередирин оралдаштым.
«Чаа орук» 2004 чыл

Бо чүүлдү 2004 чылда солунга белеткеп турумда, ССРЭ-ниң составынга Тыва Арат Республиканың каттышканыныё 60 чылдаанын демдеглеп турган.Бурунгаар үзелдиг өгбелер улуг чогаалчывыс Монгуш Борахович Кенин-Лопсан, Ондар Киш-Чалаевич Дарымага Кызылга “Шын”, “Тыва Республика”, “Эне сөзү” солуннарга ажылдап тургаш ужуражып чугаалажып турганым аас-кежик, а тыва уран чүүл дугайында сайгарыгалыг ажыл кылган Витольд Сапельцевти Чадаанага 2005-2010 чылдарда чурукка тыртырганымны сакты-дыр мен, а чуруктар архивинден амдыызында тывылбайн тур. Ынчангаш Даа кожууннуң 260 чылдаанынга тураскаадып, 2004 чылда “Чаа орук” солунга үнген бо төөгүлүг материалды катап база номчукчуларга бараалгаттым.
Хүндүткел-биле Монгуш .В. Н.
#Даакожууннун260чылы
#ДзунХемчик
#Чааорук